تحلیل و بررسی خیال از نظر ابن سینا و صدرالمتألهین

خیال از جمله مفاهیم عام و گسترده ای است که در سه حوزه معرفت شناسی، هستی شناسی و انسان شناسی مورد بحث قرار گرفته است. علاوه بر تفاوت معنای خیال در هریک از این حوزه ها، مواضع فیلسوفان، به ویژه ابن سینا و صدرالمتألهین، در مورد آن نیز متفاوت است. در معرفت شناسی، خیال هم مرحله ای از مراحل ادراک هم یکی از قوای مدرک که وظیفه آن حفظ و تمثل محسوسات در زمان غیبت آنهاست، به شمار می رود. در فلسفه های معاصر، نقش معرفتی خیال به عنوان واسطه ای بین احساس و عقل مغفول مانده است و تنها تخیلات واهی و غیر واقعی به آن نسبت داده می شود. ابن سینا در بیشتر مکتوبات خود بر مادی بودن خیال و صورخیالی استدلال کرده است؛ اما از بعضی عبارات وی تجرد مطلق ادراک، حتی ادراک حسی و خیالی استفاده می شود. در المباحثات، دلیلی را در قالب یک شبهه بر تجرد صور خیالی ارائه نموده است. به نظر می رسد در جمع بین آنها، می توان گفت قول به مادی بودن خیال یا بیان دیدگاه ارسطو است، یا قول نخست وی بوده که به تدریج از آن عدول کرده است. صدرالمتألهین با اعتقاد به این که شکل و مقدار از عوارض جسم و قابل جمع با تجرد مثالی است، براهین متعددی بر تجرد مثالی خیال اقامه کرده است؛ وی هم چنین فعل و انفعالات مادی را معدات ادراک ـ نه خود ادراک ـ دانسته است. در مباحث هستی شناسی، با این که ابن سینا به طور مستقیم درباره عالم خیال سخن نگفته است، اما دلایل وی بر انکار مثل افلاطونی عالم مثال را نیز شامل می شود. در مقابل، صدرالمتألهین وجود عالم خیال را برای حفظ پیوستگی فیض از عالم عقل تا عالم طبیعت، لازم می داند. در مباحث انسان شناسی، صدرالمتألهین با استفاده از تجرد قوه خیال، مرتبه مثالی نفس و بدن مثالی را اثبات کرده است. این دیدگاه منجر به بروز انقلابی در مباحث معرفت نفس گردیده است. اثبات مرتبه مثالی نفس در تبیین بعضی از آموزه های دینی و حل بسیاری از مشکلات فلسفی موثر افتاده است.